نگاهی به جامعه شناسی جنایی

نگاهی به جامعه شناسی جنایی
بابه جان سیغانی

جامعه شناسی بر اساس نظم اجتماعی و به واسطه هنجار های اجتماعی اداره می شود، هنجار های اجتماعی الگوها و شیوه های رفتار و قواعد تعین کننده کنش متقابل میان مردم است که پیروی از آنها موجب تعادل و نظم در جامعه میگردد.
هنجار های اجتماعی با سه ویژگی اجبار، عمومیت و خارجی بود، جامعه را اداره نموده و نظم اجتماعی را برقرار می کند. تضعیف هر یک از این ویژگی ها اختلال هنجاری و بی نظمی را به همراه خواهند داشت، برای مثال، چنانچه افراد جامعه اجبار ها و فشار های هنجاری را تحمل نکنند یا هنجار ها خصلت عمومی بودن خود را از دست بدهند و فراگیر نشوند. جامعه با اختلال هنجاری مواجه خواهد شد. اگر افراد جامعه به هنجار های اجتماعی و قوانین و مقرراتی که ویژگی خارجی بودن دارند و برای آنها وضع و مقرر می‌شوند مقید نباشد، فعالیت های انسان متوقف یا دستخوش هرج و مرج خواهد شد.
در حالیکه جامعه شناس جنایی که معادل عربی آن (علم الاجتماع الجنایی) و اصطلاح انگلیسی آن Sociology of crime می باشد به عنوان یکی از شاخه های علم جامعه شناسی علمیست که پدیده جرم را از نظر جامعه شناسی و با روش جامعه شناسی مورد مطالعه قرار داده و در صدد بیان علل و عوامل اجتماعی جرم است.
دیگر شاخه های جرم شناسی چون روانشناسی جنایی که جرم را از نظر روانشناسی به بررسی می گیرد و زیست شناسی جنایی که از نظر زیست شناسی جرم را مورد مطالعه قرار می دهد نیز علوم پر کاربرد در دانشگاه های حقوق و جامعه شناسی می باشد.
برای اینکه به صورت خوب تر علم جامعه شناسی را بشناسیم لازم است تا سلسله شباهت ها و قضاوت های آن را با جامعه شناسی جزایی به بحث بگیرم. تا واژه های مشابه ما را به بیراهه نکشاند.
الف: شباهت ها
شباهت این دو عنوان در این است که در هر دو بررسی و مطالعه از منظر جامعه شناسی صورت می‌گیرد، یعنی هر دو به بررسی علل و عوامل پدیده جرمی می پردازد.
ب: تفاوت ها
1. موضوع این دو عنوان با هم فرق دارند بدین معنی که موضوع جامعه شناسی جنایی جرم و جنایت است و موضوع جامعه شناسی جزایی مجازات است. وقتی موضوع این دو دانش با هم فرق داشته باشند طبعاً مسایل شان نیز با هم فرق پیدا می کند چنانکه موضوعات جامعه شناسی جنایی شامل جامعه شناسی قتل، جامعه شناسی سرقت، جامعه شناسی جرایم جنسی و … می‌باشد. و مسایل جامعه شناسی جزایی از قبیل چون تاثیر حبس در جامعه، تاثیر مجازات قتل در جامعه، بدیل حبس و … می‌باشند.
باید تذکر داد که در جامعه شناسی جنایی از روش تجربی استفاده می شود که مبتنی بر مواد ذیل است:
 مشاهده: در روش مشاهده لازم است که پژوهشگر مجرمین و احیاناً متضررین را مشاهده نماید که در این روش حضور فعال پژوهشگر در جامعه ضروری پنداشته می‌شود.
 مصاحبه: در این روش شیوه محقق یا پژوهشگر همراه با مجرمین مصاحبه انجام می‌دهد، از وضعیت خانواده اش خود را آگاه می سازد، در کدام محیط زندگی میکند و یا خانواده یکجا هست یا جدا امرار معاش می‌کند.
 مطالعه دوسیه: محقق یا پژوهشگر با استفاده از این روش به مطالعه دوسیه ها می پردازد و علل و عوامل اجتماعی جرم را از مطالعه دوسیه بدست می آورد.
 آمار جنایی: محقق شرایط مختلف جامعه را مورد بررسی قرار می دهد و در جستجوی آن می شود که شرایط حاکم بر اجتماع، کدام جرم را به بار می آرود؟ آمار جنایی که خیلی قابل بحث و جالب است لازم است نکات چند آنرا اینجا به بحث بگیریم.
جرایم که در یک جامعه اتفاق می افتد به دو بخش تقسیم می گردند یا کشف می شوند و یا کشف نمی شوند. بخش اول آن دست از جرایمی که کشف می شوند و به واسطه ذیل بدست می آیند:
o توسط شکایت متضرر
o توسط دیدن و گزارش مامورین موظف جنایی
o توسط گزارش دادن شهروندان
o توسط مراجعه مرتک جرم.
اینکه سالانه پولیس میزانی از جرایم را که در جامعه واقع می شود اعلام می کنند این نوع جرایم به نام جرایم یا مجرمین ظاهری یاد می شوند؛ بدین معنی که ظاهراً آنها مجرم هستند. پس جرایم ظاهری یا مجرمین ظاهری مجموعه از جرایمی است که در مقطع زمانی معین اتفاق می افتد و توسط پولیس اعلام شده و محکمه در این موارد حکمی صادر نکرده است که این جرایم به دو دسته تقسیم می شوند:
الف: جرایم که توسط پولیس کشف شده است، دوسیه ترتیب نمی‌شود.
ب: جرایم که توسط پولیس کشف شده است، دوسیه ترتیب که نوع نیز به دو دسته تقیسم می‌شود:
1. در محکمه محکوم به مجازات می شود که این قسم را به نام مجرمین قانونی یاد میکنند. بدین معنی که جرایم قانونی مجموعه ای از جرایمی است که در جامعه معین و در یک مقطع زمانی معین برای شان دوسیه ترتیب و در محکمه به الزامیت شان حکم شده باشد.
2. دسته دوم آن عده از جرایمی است که توسط پولیس مورد تحقیق قرار گرفته اند اما به علت و عوامل مختلف از طرف محکمه به برائت شان حکم شده است، این قسم اشخاص اصلاً مجرم گفته نمی شوند.
دسته دوم آن عده جرایم است که در یک جامعه به وقوع می پیوندد اما به دلیل مختلف کشف نمی شوند، این قسم از جرایم را به نام رقم سیاه یاد می کنند که جرم در یک جامعه واقع شده ولی کشف نشده است که مقدار و تعداد این جرایم به مراتب بیشتر از ارقام کشف شده می باشد.
نکته: جرایم واقعی
آن مقدار از جرایمی است که در یک جامعه اتفاق افتاده باشد اعم از اینکه کشف شده یا نشده باشند.
تذکر: آمار جرایم بیانگر یک سری تحولات و تغیرات در جامعه است. مثلاً آمار جرم در پنج سال اول دوره حکومت حامد کرزی را بررسی میکنیم و از این آمار به یک سری تحولات و تغیرات در جامعه پی می بریم. در این میان می اندیشیم که در برخی جوامع آمار تلاق بیشتر و در برخی کمتر است، یا در برخی جوامع آمار جرم زنا بیشتر است و در برخی دیگر سرقت، در بعضی جرایم یخن سفیدی و در برخی دیگر جرم فریبکاری…
و این نکته خیلی روشن است که هر قدر که میزان جرایم در یک جامعه بالا باشد بیانگر ضعف اخلاقی آن جامعه است. بدین معنی که میزان جرایم و اخلاق جامعه با هم رابطه معکوس دارند.
اهداف جامعه شناسی جنایی:
جامعه شناسی جنایی دارای اهداف ذیل می باشد:
1. شناخت دقیق علل و عوامل اجتماعی جرم و تعیین نسبتاً دقیق سهم هر یک آنها در وقوع جرم
2. شناخت نظریه های مهم و مطرح در جامعه شناسی جنایی
3. زمینه سازی برای نظریه پردازی در جامعه شناسی جنایی
4. شناخت راهکار های پیشگیری از جرم در جامعه

روش های بحث در جامعه شناسی جنایی:
در جامعه شناسی جنایی دو روش بحث وجود دارد:
1. روش نظریه ها و نقد نظریه ها
2. رابطه نهاد های اجتماعی و جرم
در این میان لازم است تا نهاد های اجتماعی را به معرفی بگیریم که عبارت اند از:
o نهاد خانواده
o نهاد حکومت
o نهاد آموزش و پرورش
o نهاد فرهنگ و جرم
o نهاد اقتصاد
o نهاد دین
نهاد اجتماعی عبارت از گروهی از افراد است که که با یک سازمان معین دارای یک کارکرد و وظایف معین هستند به نحوی که حیات جامعه در بقای همین نهاد است. مانند: خانواده که تعدادی از افراد و سازمان معین و دارای وظایف معین هستند و اگر نهاد خانواده نباشد اصلا جامعه ای وجود نخواهد داشت.
ساختار خانواده:
خانواده دارای ساختار های مختلفی هستند که ذیلا ذکر می گردد.
الف : خانواده گسترده: که در آن پدر، مادر، پدر کلان، مادر کلان، کاکا، عمه، برادر و خواهر و غیره… شامل بوده وبه شکل یکجایی زندگی دارند.
ب: خانواده محدود: این نوع خانواده دارای اقسام زیر هستند:
 خانواده طبیعی و مشروع: آن است که بر اساس قانون مرد و زن با هم ازدواج کرده و فرزند از آنها به دنیا آمده است.
 خانواده طبیعی و نامشروع: آن است که بدون ازدواج قانونی با هم ازدواج کرده و فرزندی هم از آنها به دنیا آمده است که این نوع خانواده ها در کشور های اسلامی نادر هستند.
 خانواده غیر طبیعی و مشروع: فرزنده خواندگی از مصادیق آن است.
 خانواده والدی: یعنی فرزندان تنها با مادر و یا تنها با پدر زندگی می کنند که خانواده والدی به اثر عوامل مختلف به وجود می آید. از قبیل: مرگ، طلاق، مهاجرت، زندان و غیره…
جامعه شناسان خانواده را از لحاظ مدیریت به چند دسته دیگر تقسیم کرده اند که ذیلاً اشاره می شود:
1. خانواده استبدادی: در این نوع خانواده رژیم استبدادی به اشکال مختلف ظهور می کند: پدر سالار، مادر سالار و کودک سالار
در خانواده استبدادی خواست یک فرد بدون داشتن منطق مورد قبول دیگران واقع می شود مثلاً: برای شب چه غذا تهیه شود؟ هر چه پدر بگوید، کجا برویم؟ هر چه خانم بگوید. و در قسمت اطفال نیز باید توجه داشت که در بازی ها و حرکات و سکنات شان در حد افراط نرسند.
2. خانواده هرج ومرج: در این نوع خانواده کسی به کسی کار ندارد که تعداد افراد خانواده فقط شب ها جمع می شوند و فردا هر کسی دنبال کار خودش روان می شود، پدر به پسر و مادر به دختر کاری ندارد، خواهر به برادر و برعکس آن، این مدل خانواده ها در جهان غرب بیشتر مشاهده می شوند.
3. خانواده دموکرات: در این نوع خانواده ها احترام به اکثریت آراء گذاشته می شود و تصمیم خانواده نظر به اکثریت آراء اعضای خانواده اتخاذ می گردد.
4. خانواده اعتدالی: در خانواده اعتدالی پدر و مادر مسوولیت تربیت فرزندان شان را دارند البته با درک دقیق از مصالح آنها و رعایت حقوق انسانی شان.
فرضیه هایی بر این است که میزان جرایم در بین سایر انواع خانواده ها کمترین آن ممکن در خانواده اعتدالی باشد.

رابطه، وظایف و کارکرد های خانواده با جرم:
در جامعه ای که خانواده ها به وظایف شان عمل می کنند میزاین جرایم کمتر بوده و د رجامعه ای که خاهواده ها به وظایف شان عمل نمی کنند میزان جرایم بیشتر است.

عوامل تاثیر گزار بر ایفای وظایف:
• سطح آگاهی: خانواده های می توانند بیشتر به وظایف شان عمل کنند که سطح آگاهی شان بیشتر باشد، منظور از سطح آگاهی در اینجا صرف داشتن سواد نیست زیرا بسا افراد با سواد در روابط خانوادگی آگاهی ندارند.
• کفویت: یکی از عوامل رسیدگی به وظایف کفویت در خانواده است که اسلام عزیز نیز ما را به کفویت و همسانی فرا میخواند. در صورت نبود کفو و همسانی در خانواده تضاد به وجود آمده و تضاد منجر به جرم می شود.
• میزان اهتمام والدین به وظایف: یکی از عوامل تاثیر گزار بر ایفای وظایف، اهتمام دادن به وظایف است که هر کس به وظایف که دارد اهتمام نموده و آنرا انجام دهد.
• چند شغله بودن مرد و زن: ممکن است گاهی مرد یا زن دارای چندین شغل باشند و این فراوانی مشغله باعث گردد که زن یا مرد در آن مصروف گشته به امور خانوادگی رسیدگی لازم نتوانند، که در این صورت خودش منشاء جرم در خانواده خواهد شد. خلاصه همه مولفه های مذکور از قبیل ساختار خانواده، رژیم اکم بر خانواده، وظایف و رویکرد های خانواده و عوامل موثر بر ایفای وظیفه با جرایم در ارتباط می باشد.
راه های حل و پیشگری از جرم:
1. آموزش زوج های جوان در امور تربیتی، خانوادگی
2. وضع قوانین مفید و موثر برای بهبود خانواده
3. استفاده از مکتب و مدرسه برای بهزیستی
4. شناسایی خانواده های مشکل دار
5. بیان دیدگاه های دینی اسلامی
6. تقویت مراکز مشاوره در خانواده
انواع جامعه در جامعه شناسی جنایی:
در این بحث جامعه شناسان جوامع را به دو دسته تقسیم کرده اند:
1. جوامع سنتی
2. جوامع نوین
جوامع سنتی که از نام اش پیدا است، جوامع کهن و تابع سنت های عرفی و محیطی می باشد و تعداد جمعیت آن کم بوده و غلبه هویت جمعی بر هویت فردی حاکم است که در این جوامع امکانات ارتکاب جرم کم است و نظارت دقیق بر افراد جامعه حاکم می باشد. به همین دلایل جرایم در این جوامع کم است.
و همین جرایم اندک از قبیل جادوگری، جرایم جنسی و نوزاد کشی و … می باشد.
جوامع نوین: که خود به دو دسته تقسیم می گردد. عبارت از جوامع در حال توسعه و جوامع توسعه یافته می باشد، در جوامع در حال توسعه جرایم چون جرایم سیاسی، جرایم دولتی، تروریزم و … به وقوع می پویندد.
اما در جوامع توسعه یافته که جوامع مدرن نیز یاد می گردند. جرایم چون جرایم سازمان یافته، جرایم نوجوانان، مصرف بالای مواد مخدر و… به وقوع می پیوندد که در نوشته های بعدی به بحث گرفته خواهد شد.
مراجع:
1. جامعه شناسی انحرافات، دکتر حبیب احمدی، چاپ پنجم:1391
2. جامعه شناسی جنایی، انجمن فقه و حوزه، دکتر محمد علی حاجی ده آبادی: 1394 تهران
3. جامعه شناسی جنایی، دکتر ابرند آبانی: 1392 تهران